رفع جسم یا روح

یکی از مسائل مورد اختلاف میان مفسّران رفع مسیح(ع)با جسم و یا روح است.

محمّد رشید رضا می‏گوید:علما در این باره دو نظر دارند،نظر اول:رفع او با جسم و روح بوده‏ است،و وی در آخر زمان به زودی فرود می‏آید و در میان مردم به شریعت اسلام حکم می‏کند و سپس‏ می‏میرد.امّا عدّه‏ای این نظر را ردّ کرده،می‏گویند:"رفع‏"بر"توفّی‏"مقدّم نیامده تا بتوان نتیجهء مذکور را گرفت.در مقابل عدّه‏ای به این اشکال پاسخ گفته‏اند که(واو)مفید ترتیب نیست.

نظر دوّم:مراد همان معنای ظاهر یعنی،مرگ عادی است؛و رفع،رفع روح است و اشکالی ندارد که‏ شخص را مورد خطاب قرار دهی امّا ارادهء روح داشته باشی.

از ابن عبّاس نقل شده که‏"رفع‏"،رفع روح است.در تفسیر مراغی آمده است که مشهور بین جمهور مفسّران و متفکّران دیگر،رفع عیسی(ع)با روح وجسم به آسمان است‏12.

به طور کلی،آنچه از این آیه مستفاد می‏شود این است که امر بر مردم مشتبه شد گمان کردند که‏ مسیح(ع)کشته شده است و از روایات برمی‏آید که شخصی را شبیه او بود کشتند و به صلیب‏ کشیدند.به هر حال،مسیح(ع)از میان آنان نجات یافته و زنده است،تا در آخر زمان رجعت کند.

روایت انجیل برنابا از نجات مسیح با دیدگاه قرآن منطبق است‏13،اما مسیحیان این انجیل را کتاب مقدّس خود نمی‏دانند.

و امّا آیه دوم:"و قولهم انّا قتلنا المسیح عیسی بن مریم رسول اللّه و ما قتلوه و ما صلبوه ولکن شبّه لهم و انّ الذّین‏ اختلفوا فیه لفی شکّ منه ما لهم به من علم الاّ اتّباع الظّن و ما قتلوه یقینا.بل رفعه اللّه الیه و کان اللّه عزیزا حکیما".(نساء:157-158)

و گفتند ما مسیح عیسی بن مریم،رسول خدا،را کشتیم درحالی‏که نه عیسی را کشتند و نه به دارش‏ آویختند ولی‏[امر]بر ایشان مشتبه شد،کسانی که دربارهء عیسی اختلاف دارند،راجع به او در شک‏ هستند و دربارهء او علمی ندارند،جز پیروی از گمان،و یقینا او را نکشتند.بلکه خدا او را به سوی خود بالا برد،و خدا با عزّت و حکیم است.

در تفسیر این آیه این سؤال مطرح شده است که چه لزومی داشت به دنبال‏"ما قتلوه‏"،"ما صلبوه‏" بیاید و آیا"ما قتلوه‏"کافی نبود.علاّمه طباطبایی در پاسخ به این سؤال می‏گوید:"از آنجایی که صلب و به دار کشیدن،نوعی خاصّ از عذاب مجرمان است،همیشه ملازم با قتل نیست و زمانی که به قتل اطلاق‏ می‏شود،صلب به ذهن متبادر نمی‏شود.از طرفی هم،مردم در کیفیّت قتل مسیح(ع)اختلاف دارند،لذا در صرف نفی قتل این تأویل راه می‏یابد که مسیح(ع)را به طور عالدی نکشتند و با کشتن او از طریق صلب‏ منافاتی ندارد.بنابراین این دو به دنبال هم آمده تا تصریح کنند که او نه به صورت صلب و نه به صورت‏ دیگری کشته نشد."(14)

آیهء 159 نساء نیز بر زنده بودن مسیح(ع)تأکید دارد:

و ان من اهل الکتاب الاّ لیؤمننّ به قبل موته و یوم القیمة یکون علیهم شهیدا.

ضمیر در"به‏"و"یکون‏"به عیسی(ع)برمی‏گردد و جملهء "یوم القیمة یکون شهیدا" نیز در سیاق جملهء "و ان من اهل الکتاب الاّ لیؤمننّ به قبل موته‏"

قرار گرفته،و این ظهور در آن دارد که همانطور که همگی‏ اهل کتاب پیش از مرگ به او ایمان می‏آورند،او هم روز قیامت بر همهء آنان شاهد است.حال چه ایمان‏ اهل کتاب به او ایمان اضطراری باشد و چه ایمان مقبول غیر اضطراری.15

شیخ محمود شلتوت و تصلیب

در میان مفسّران،شیخ شلتوت از نوادری است که در مقابل نظر جمهور مفسّران،ایستاده و دیدگاه‏ نویی مطرح کرده است.وی معتقد است که‏"توفّی‏"در قرآن بکرّات به معنای‏"موت‏"به کار رفته و این‏ همان معنایی است که به ذهن متبادر می‏شود،در غیر این معنا،فقط در صورتی که قرینه‏ای وجود داشته باشد به کار می‏رود.سپس می‏گوید:حق این است که این واژه را در همین معنا در مورد عیسی(ع) نیز به کار ببریم و اضافه می‏کند که‏"توفّیتنی‏"را در غیر معنای متبادر آن نمی‏توان به کار برد.

شیخ شلتوت در برابر کسانی که معتقدند عیسی(ع)زنده است و این‏"وفات‏"در آیهء مربوط به فوت او بعد از نزول از آسمان(در آخر زمان)است،می‏گوید دلیلی برای این سخن وجود ندارد،زیرا در آیه،رابطهء عیسی(ع)با قومش مطرح است نه قومی که در آخر زمان می‏آید،یعنی قوم محمّد(ص).

علاّمه شلتوت برای اثبات نظر خود در باب فوت عیسی(ع)از آیات 116 و117 سورهء مائده بهره‏ گرفته،می‏گوید:این آیه به پرستش عیسی(ع)و مادرش مریم از سوی قوم وی اشاره دارد و نیز متضمّن‏ سخن عیسی(ع)دربارهء عبادت خدا و شاهد بودن عیسی(ع)بر امّتش هنگام اقامت او در میان آنها و نیز عدم آگاهی او از سرنوشت امّتش بعد از وفات وی می‏باشد:

"و اذ قال اللّه یا عیسی ابن مریم ءانت قلت للنّاس اتّخذونی و امّی الهین من دون الله...ما قتل لهم الاّ ما امرتنی به ان اعبدو الله ربّی و ربّکم و کنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم فلمّا توفّیتنی کنت انت الرّقیب علیهم‏ و انت علی کلّ شی‏ء شهید".(مائده:116-117)

وی نظر جمهور مفسّران دربارهء"رفعه اللّه الیه‏"را مبنی بر اینکه خدا مسیح(ع)را با جسمش به‏ آسمان برد و او در آنجا زنده است و بزودی در آخر زمان نازل می‏شود،خوک را می‏کشد و صلیب را می‏شکند،ردّ می‏کند و می‏گوید:در این تفسیر بر این‏گونه روایات تکیه شده است:

1-روایاتی که نزول عیسی(ع)را بعد از دجّال می‏رساند.الفاظ این روایات مضطرب و دارای معانی‏ مختلفی است و امکان جمع میان آنها وجود ندارد.علمای حدیث نیز به این مطلب تصریح کرده‏اند. مهمترین این روایات منقول از وهب بن منبّه و کعب الاحبار است که این دو اهل کتاب بودند و بعدا مسلمان شدند.علما جرح و تعدیل،میزان اعتماد به آنها را می‏دانند.

2-روایت ابو هریره مبنی بر نزول عیسی(ع)که اگر هم این حدیث صحیح باشد،خبر واحد است.

3-احادیث معراج بیانگر این مطلب است که وقتی محمّد(ص)به آسمان صعود کرد و یک‏یک درهای‏ آسمان بر او گشوده شد،داخل شد و عیسی(ع)را دید و نیز یحیی را در آسمان دوم دیدار کرد.وی تذکّر می‏دهد که نکتهء مهم این است که کسانی که رفع را رفع جسم به آسمان می‏دانند،برای اثبات سخن خود به این احادیث استناد می‏کنند،حال آنکه فرقه‏ای برای اثبات این مطلب که اجتماع محمّد(ص)با عیسی(ع) در معراج،اجتماع جسمی است،بر "بل رفعه اللّه الیه‏" استدلال می‏کنند و آیه را دلیلی بر این معنا می‏دانند.

شلتوت‏ "رفع‏"در سورهء آل عمران ("بل رفعه اللّه الیه‏") را خبر تحقق وعده‏ای می‏داند که در "انّی‏ متوفیک و رافعک الیّ‏" وجود دارد، ‏"توفّی‏"و"رفع‏"و"تطهیر"از کافران است،زیرا آیهء "بل‏ رفعه اللّه الیه‏" از توفّی و تطهیر خالی است.پس آنچه در "انّی متوفیک و رافعک الیّ‏" آمده،باید جمع بین‏ دو آیه تلقی شود و معنایش این خواهد بود که خدا عیسی(ع)را می‏راند و او را به سوی خود بالا برد و از کافران پاکش کرد.

آلوسی در تفسیر آیهء "انّی متوفّیک و رافعک الیّ‏" می‏گوید:ظاهرترین معنا این است‏"انیّ متوفی اجلک‏ و متک حتف انفک لا اسلط علیک من یقتلک‏"؛و این کنایه از حفظ او از دشمنان است.16.

شلتوت با استناد به تفسیر آلوسی می‏گوید:رفع بعد از توفّی رفع منزلت است نه رفع جسم، بخصوص چون در کنار این عبارت آمده است

"و مطّهرک من الذّین کفروا" .این دلالت بر تشریف و تکریم‏ رفع دارد.رفع در قرآن بیشتر به همین معناست؛فی المثل در "نرفع درجات من یشاء""رفعنا لک ذکرک‏" و "و رفعناه مکانا علیا" تعبر در "رافک الیّ‏" و "بل رفعه اللّه الیه‏" همچون تعبیر در "انّ اللّه معنا" و "عند ملیک مقتدر" است.از این عبارات جز دخول در کنف مقدّس چیزی فهم نمی‏شود و کجا از"الیه‏"کلمهء آسمان فهمیده می‏شود.این ظلم است که تعبیرات قرآن را خاضع روایات و قصصی کنیم که ظنّی هم‏ نیستند چه برسد به اینکه یقینی باشند.

آنچه شلتوت از این آیات می‏فهمد چنین است:"عیسی(ع)،رسولی همچون رسولان قبل است، قومش با او دشمنی کردند،و شرّ در چهره‏های آنها ظاهر شد،او همچون رسولان گذشته به خدا پناه‏ برد و خدا به عزّت و حکمتش مگر دشمنان را از بین برد.این همان چیزی است که آیات دربر دارند،خدا برتری مکر خود را نسبت به مکر آنان آشکار کرد و گفت: "یا عیسی انی متوفیک و رافعک الیّ‏" و به نجات‏ او از مکر آنها بشارت داد.آن بشارت این بود که بزودی او را به مرگ طبیعی می‏میراند و بدون قتل و صلب،او را به سوی خود بالا می‏برد."

شلتوت مطالب خود را چنین خلاصه می‏کند:

1-در قرآن و سنّت مستندی وجود ندارد که شایستهء ایجاد چنین عقیده‏ای باشد که عیسی(ع)با جسم خود به آسمان بالا برده می‏شود و تا این زمان در آسمان زنده است و در آخر زمان نزول می‏کند.

2-تنها چیزی که از آیات نازل‏شده در این مقام،استفاده می‏شود این است که خدا به عیسی(ع)وعده‏ داد که او را می‏میراند و به سوی خود بالا می‏برد و از کافران او را حفظ می‏کند.این وعده هم تحقّق پیدا کرد و او کشته نشد و دشمنانش او را مصلوب نکردند.

3-کسی که رفع عیسی(ع)با جسم را به آسمان و زنده بودن او در آنجا و نزولش در آخر زمان را انکار کند،کافر نیست و مؤمن از دنیا می‏رود.

شلتوت دو آیهء دیگری را که مفسّران دلیلی برای زنده بودن مسیح(ع)و نزول او در آخر زمان‏ می‏دانند،بررسی می‏کند:

"و ان من اهل الکتاب الاّ لیؤمننّ به قبل موته و یوم القیمة یکون علیهم شهیدا".(نساء:159

"و انّه لعلم للسّاعة فلا تمترنّ بها و اتّبعون هذا صراط مستقیم". (زخرف:61)

برای اثبات این مطلب که عیسی(ع)علامتی برای رستاخیز است سه توجیه وجود دارد:

1-با نزولش در آخر زمان علامتی از علامات ساعت است؛

2-به وجود آمدن او بدون پدر دلیل امکان ساعت است؛

3-زنده کردن مردگان از سوی او دلیلی بر امکان بعث و نشور است.

شلتوت توجیه دوم را می‏پذیرد و دلیلی برای اثبات ترجیح خود اقامه می‏کند:

1-سخن متوّجه اهل مکّه است که بعث را انکار و از حدوث آن تعجب می‏کنند.قرآن در بیشتر آیات و سوره‏هایش درصدد ردّ آنهاست و شیوهء او در کار توجه دادن نظر آنان به اموری است که مشاهده‏ می‏کنند و در حال حاضر به آن ایمان دارند.نزول عیسی(ع)خود امر مشکوکی است.چگونه خدا برای‏ برطرف کردن انکار قیامت به چیزی که خود موضع انکار است استدلال می‏کند.این راهی غیر مستقیم است حال آنکه قرآن در این موارد راه مستقیم را انتخاب می‏کند.

2-جملهء "فا تمترن بها" بعد از "انّه لعلم للسّاعة" است.این دلالت می‏کند بر اینکه سخن با کسانی‏ است که در خود"ساعة"شک دارند.پس دلیلی لازم است تا آنها را معتقد کند و این همان دلیل قبلی است.

3-از جمله اصول مؤثر در فهم اسلوبهای زبان عربی این است که حکم زمانی‏که در لفظ به ذات‏ اسناد داده می‏شود،باید آنچه به ذات نزدیکتر است و بیشترین اتّصال را دارد مقدّر شود.پس وقتی این‏ مطلب را بر این کلام تطبیق دهیم،یعنی "و انه لعلم للساعة" ،می‏بینیم که خود ذات عیسی(ع)مراد نیست و باید بین نزول و خلق بدن پدر و احیای اموات،یکی را انتخاب کنیم و شکی نیست که خلق بدون پدر به‏ مسألهء بعث نزدیکتر است.

1-خبر نزول عیسی(ع)نمی‏تواند دلیل بر قیامت باشد و شک منکران قیامت را،برطرف کند تا به‏ دنبال آیه بتوان گفت:"فلا تمترن بها".

2-نزول عیسی(ع)را علامت قیامت قرار دادن در اینجا راه مستقیمی نیست،زیرا سخن با منکران‏ است نه مؤمنان که لازم باشد علامت آن را بیاورد؛بلکه نیاز به دلیل است نه علامت.

احادیث نزول عیسی(ع).شلتوت معتقد است احادیث مربوط به نزول عیسی(ع)اخبار آحاد است و آن‏ در اعتقادات مفید یقین نیست.راویان بسیاری از این احادیث ضعیفند و متن آنها مضطرب است. بسیاری از این احادیث محکم نیستند تا احتمال تأویل در آنها راه نیابد و قطعی الدلالة باشند.وی در ادامه می‏گوید:در شرح مقاصد آمده است که جمیع احادیث اشراط ساعت آحاد هستند.صاحب کتاب‏ گفته است حمل آن احادیث بر ظواهرشان مانعی ندارد،امّا نگفته این حمل واجب است تا موجب شود که‏ آنها را قطعی الدلالة بدانیم و تأویل در آنها را محال.(17)

دیدگاه مسیحیان دربارهء تصلیب

واقعهء تصلیب مسیح(ع)در انجیل‏"متّا"بدین شرح آمده است:

صبح‏هنگام کاهنان اعظم و سران قوم با هم جمع شدند تا راهی برای وا داشتن مقامات رومی برای‏ کشتن مسیح(ع)یابند.آنها عیسی(ع)را دست بسته به پیلاطس،فرماندار روم،تحویل دادند.پیلاطیس که‏ دریافته بود سران قوم یهود به خاطر حسادت نسبت به محبوبیت مسیح نزد مردم،او را دستگیر کرده‏اند در روز عید که فرماندار هر سال یک زندانی را آزاد می‏کرد و در آن سال باراباس،یک جنایتکار خطرناک،در زندان بود،به مردم گفت:کدام‏یک از این دو مرد را آزاد کند.مردم گفتند:باراباس را آزاد و عیسی(ع)را اعدام کند.وقتی فرماندار از مردم پرسید آنها گفتند که عیسی را اعدام کند و او را مصلوب‏ سازد.بالاخره مسیح(ع)را در محلّی به نامّ‏"جل جتا"به صلیب کشیدند و او جان سپرد.

پس از مرگ او همهء شاگردانش پراکنده شدند و جز یوحنای حواری کسی جرأت نزدیک شدن به محلّ‏ صلیب را نداشت.حتّی پطرس حواری که در آن نزدیکی بود،وقتی او را شناختند،عیسی را انکار کرد.

حواریون روز شنبه را با درد و یأس به سر بردند و روز سوم بعضی از زنان اقارب عیسی(ع)پیش از آنکه راه مراجعت به جلیل را پیش گیرند به طرف قبر او رفتند،ولی آن را تهی یافتند.هنگام بازگشت‏ بزرگترین واقعهء تاریخ مسیحیت به وقوع پیوست.آنها فرشتگانی را دیدند و آوازهایی را شنیدند که‏ می‏گفت عیسی از مردگان برخاسته است.آنگاه پطرس حواری و دیگران او را دیدند.این مشاهده در جلیل نیز بار دیگر برای آنها تکرار شد.18و مسیح به آنها گفت:تمام اختیارات آسمان و زمین به من‏ داده شده،پس بروید و تمام ملّتها را شاگرد من سازید و ایشان را به اسم پدر،و پسر و روح پاک خدا غسل تعمید بدهید.این واقعه در سال 29 میلادی رخ داد.19

در میان مسیحیان نیز دربارهء قیام جسمانی و روحانی مسیح اختلافی دیده می‏شود.پولس حواری‏ معتقد است که قیام و صعود عیسی(ع)با پیکر روحانی بوده،نه با بدن جسمانی و مادّی.این بر خلاف‏ عقیدهء دیگر اصحاب کلیساست که صعود عیسی(ع)را با پیکر جسمانی می‏دانستند و حتی با نظر یوحنا و لوقا نیز مغایر است.

نتیجه

در مقایسهء میان دیدگاه قرآن با دیدگاه مسیحیان(ع)دربارهء تصلیب،اختلاف و تشابهاتی دیده می‏شود. در هر دو دیدگاه توطئهء یهودیان علیه مسیح(ع)و حکم اعدام او وجود دارد.همچنین هر دو بر زنده بودن‏ مسیح(ع)صحه می‏گذارند و هر دو انتظار بازگشت او را ترویج می‏دهند.البته اگر نظر شلتوت را بپذیریم‏ اختلاف،کمی عمیق می‏شود.

مواجههء قرآن با اعتقاد مسیحیان در این باب به صورت برخورد با یک اشتباه تاریخی است و بیانگر هیچ عنادی با اعتقاد آنان نیست.لذا می‏گوید

"و لکن شبّه لهم‏" (امر بر آنان مشتبه شد).

برخورد قرآن برخوردی واقع‏بینانه است؛زیرا چه راهی می‏توانست وجود داشته باشد تا مردم در آن زمان بفهمند که عیسی(ع)کشته نشده است.

منابع و مآخذ:

(1).قرشی،علی اکبر؛قاموس قرآن،تهران:دار الکتب الاسلامیة،دار الفکر،1403 ق،چ 1،ج 7،ص 231 زمخشری،محمود؛کشاف،ج 1،ص 366.

(2).همان.

(3).مراغی،احمد مصطفی؛تفسیر مراغی،بیروت:دار احیاء التراث العربی،ج 3،ص 169.

(4).بغدادی،آلوسی؛روح المعانی،بیروت:دار احیاء التراث العربی،1405 ق،ج 3،ص 79.

(5).همان.

(6).همان

(7).طباطبایی،محمد حسین؛تفسیر المیزان،مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان،چ 2،1393 ق،ج 3،ص 26.

(8).زمخشری،محمود؛همانجا.

(9).جوهری،شیخ طفطاوی؛الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم،بیروت:دار احیاء التراث العربی،1412 ق، ج 2،ص 106.

(10).مراغی،احمد مصطفی؛همان ص 182.

(11).رضا،محمد رشید؛تفسیر المنار،بیروت:دار المعرفة،ج 3،ص 169.

(12).مراغی،احمد مصطفی؛همان،ص 169.

(13).برنابا یکی از حواریون عیسی(ع)بود.در قرن دوم میلادی،اناجیل اربعه به وسیلهء مسیحیان‏ انتخاب و اناجیل دیگر به دور افکنده شد که از جملهء آنان انجیل برنابا بود.بعدها مسیحیان ادعا کردند که مسلمانان این انجیل را برای اثبات خودشان نوشته‏اند و به برنابا نسبت داده‏اند.

(14).طباطبایی،محمد حسین؛همان،ص 206.

(15).همان،ج 5،صص 211-212.

(16).بغدادی،آلوسی؛همان،ص 18.

(17).دیدگاههای مطرح‏شده در مقاله از سوی شلتوت،برگرفته از کتاب دراسة لمشکلات المسلم‏ المعاصر،فی حیاته الیومیّة العامة است.

(18).انجیل متّا،باب 27،آیات 2،16،17،18،21 و 51.

(19).همان،آیات 27 و 30.

نویسنده : پوریازاده، اعظم (فارغ التحصیل دکتری علوم قرآن و حدیث)

نویسنده : حجتی، سید محمد باقر (استاد گروه فلسفهء دانشگاه تهران)

آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله مدرس علوم انسانی / زمستان 1376 - شماره 5